“Wat wij van bijen kunnen leren is het besef dat we alleen als collectief kunnen overleven. De problemen van nu, zoals klimaatverandering of armoede, moeten we gezamenlijk oplossen. Maar zeker in het Westen draait alles om het ik”, zegt Rotterdamse kunstenaar Tomáš Libertíny die al bijna twintig jaar innig samenwerkt met bijen.
Zijn grillige en fragiele sculpturen van honingraat lijken een bizarre speling van de natuur, veroorzaakt door menselijke ingrijpen. Al ziet de kunstenaar dat anders. “Het is juist een zoektocht naar evenwicht tussen mens en natuur”.
Libertíny heeft dit weekeinde een prominente plek op Art Rotterdam. In de nieuwe sectie Artistic Matter op de kunstbeurs staat voortaan één kunstenaar centraal die werkt met vernieuwende technieken en ongebruikelijke materialen. Tegelijkertijd heeft Libertíny een solo-expositie bij Galerie Weisbard in Rotterdam (t/m 17/2) en is zijn werk te zien bij Galerie Ron Mandos in Amsterdam (t/m 25/2).
Dienstbaarheid
Het maakproces van zijn sculpturen begint met een 3D-geprint frame, dat in een bijenkorf wordt geplaatst, vertelt Libertíny . Vervolgens bouwen zijn eigen bijenvolken daar een honingraat omheen. Al kan hij de uitkomst enigszins sturen door telkens stukken van de honingraat weg te snijden als de bijen te veel vormvrijheid nemen. “Een beetje zoals bij een bonsaiboompje.” Hij vergelijkt de mens-bij collaboratie met jazz. “De verschillende muzikanten maken allemaal hun eigen interpretatie. Uiteindelijk zorgt intuïtie voor harmonie .”
Het frame staat ongeveer drie maanden in de korf, van april tot juli, waarna de productiviteit van de bijen snel aanneemt. “Aangezien een bij vijf weken oud wordt, zal het nooit een volledig sculptuur voltooien. Ze offeren zich op voor hun volk en hun koningin.” Dat inspireerde hem tot het maken van Eternity, een buste van de Egyptische koningin Nefertiti, die ongeveer ruim drieduizend jaar geleden leefde. “Een bijenkoningin wordt wel vijf jaar oud. Ze zal dus goed voor haar volk moeten zorgen anders overleeft ze zelf niet.” Wederom een goede les voor de mens, deze dienstbaarheid.
Synthetische lak
De kunstenaar speelt met thema’s vergankelijkheid en toeval. Maar ook op persoonlijk vlak heeft werken met bijen Libertíny ingrijpend gevormd. “Ik ben iemand die graag controle houdt. Een dominant persoon bovendien. Maar ik heb geleerd wat overgave is. Het is tenslotte elke keer afwachten hoe een sculptuur uit de korf komt. Wat meteen ook een oefening in geduld is. Ik ben rustiger geworden. Ik huil ook veel meer dan vroeger. Dat geeft mij kracht. Net als de bij, die kwetsbaar én sterk is.”
Zijn interesse voor bijen begon met bijenwas. “Een ondergewaardeerd materiaal met unieke kwaliteiten. Het is broos maar onder normale omstandigheden gaat het honderden jaren mee. We gebruiken bijenwas om de keiharde synthetische lak op onze auto’s te beschermen.” Voor zijn afstuderen aan de Design Academy Eindhoven maakte hij er ambachtelijke objecten mee als een alternatief voor de gelikte industriële materialen waarmee ontwerpers doorgaans werken. “Maar het voelde alsof ik nog te veel werd beperkt door de gangbare keten van consumenten producten. Om helemaal los te breken daarvan besloot ik bijen in het maakproces te betrekken.”
Art Basel
Zijn eerste object dat hij in co-creatie met bijen maakt in 2006 is een bloemenvaas; het wordt onmiddellijk aangekocht door het MoMa i in New York. De symboliek van de objectkeuze ligt voor de hand. Immers, zonder bloemen gaan bijenwas. Maar ook: zonder bijen geen nieuwe bloemen. “Voordat de bloemen in een vaas sterven, kunnen ze nog één keer als voeding dienen voor de bij. Een prachtige cirkel.”
In 2010 presenteert hij op de prestigieuze kunstbeurs Art Basel een spraakmakend sculptuur. In een glazen kooi hangt hij een Christusfiguur dat slechts half is bedekt met honingraat. In de glazen kooi wordt het voltooid door levende bijen, zo is de suggestie. Dit beeld The Unbearable Lightness is grotendeels van rode bijenwas, een verwijzing naar het bloed van Christus. “De reacties op het beeld waren heel uitgesproken. Daar was ik nog niet klaar voor.” Vervolgens maakte Libertíny , zoon van een architect en een historicus, jarenlang alleen maar abstracte vormen. “Ik wilde eerst het maakproces volledig onder de knie hebben.”
Dictatuur
Nog steeds ontdekt hij nieuwe manieren in verfijning en ook complexiteit in de samenwerking met bijen. De spanning zit ‘m in grenzen verlegen zonder zijn organische verbinding met de bijen te verliezen, zegt hij. “Maar zoals dat nu eenmaal gaat bij kunstenaars en ook ambachtslieden, deze verbeteringen worden bij elke stap minder zichtbaar voor de buitenwereld. De projecten die ik vandaag doe, zien er misschien hetzelfde uit als de eerste Honeycomb Vase maar het maakproces is zo oneindig meer geraffineerder. Voor zijn ze mij totaal anders.”
Pas de laatste drie jaar vervaardigd hij figuratieve beelden. Eerst nog met een theepot met de vor de hand liggende verwijzing naar thee met honing. Volgens Libertíny gaat het werk vooral over nederigheid. “Thee maken voor iemand maken en uitschenken is een verfijnde vorm van gastvrijheid en onbaatzuchtigheid.” Inmiddels bouwt zijn werk voort op de mythologische werken en antieke figuren uit de kunsthistorie. Brutus is een buste van de Romeinse senator die keizer Cesar verraadde op een Coca Cola-krat, een verwijzing naar de readymades van Marcel Duchamp. “Maar Brutus was ook een vrijheidsstrijder tegen de dictatuur van de keizer. Je kunt afvragen: wat zijn de dictators van onze tijd? En wat ondernemen wij daartegen?”
Een indrukwekkend werk is ook Marsyas, is een buste van deze mythologische figuur die de Griekse god Apollo uitdaagde. Als straf voor zijn hoogmoed werd hij daarvoor levend gevild. “Ik laat de bijen hem een nieuwe huid geven als symbool van heling en vergeving.” De buste staat op een olievat. “Marsyas is ook een symbool van blinde ambitie. Wij mensen streven ook voortdurend naar het beste. Maar we zijn vaak niet bereid de consequenties daarvoor te dragen.”
Kanarie in koolmijn
Zo zijn bijen een bedreigde diersoort door toenemend gebruik van pesticiden, eenzijdige landbouw en een verstoring van het leefgebied door verstedelijking. Tegelijkertijd fungeren volgens Libertíny als een kanarie in de koolmijn voor de gevolgen van klimaatverandering. “Afgelopen oktober was het strandweer. Daar raken bijen meteen door van slag. En als het slecht gaat met de bij, zal het uiteindelijk ook slecht gaan met de mens.” Toch ziet hij zijn werk niet als activistisch. “De zorg om het klimaat en de bij is een onvermijdelijke boodschap van mijn werkwijze. Dat hoef ik niet te benadrukken. Het biedt mij juist de ruimte om mij te focussen op een poëtische laag.”
Toch krijgt hij regelmatig krijgt het verwijt de bijen te exploiteren voor zijn kunst. “Zodra mijn bijenkolonies te weinig eten hebben of het ongemakkelijk hebben in hun korf, stoppen ze onmiddellijk met bouwen. Ik zorg er daarom voor dat het ze aan niets ontbreekt”, pareert de kunstenaar. Daarbij, hij kan de bijen niet dwingen toch. “Het is als met liefde, dat kun je ook niet afdwingen. Wat wel kan is de optimale omstandigheden creëren om liefde te krijgen.”
Tomás Libertiny
Tomášqq Libertíny woont en werkt in Rotterdam. Geboren in Slowakije, zoon van een architect en een historicus, studeerde hij aan de Technische Universiteit Košice in Slowakije, met de nadruk op techniek en design. Hij ontving de Open Society Institute Scholarship van George Soros om te studeren aan de Universiteit van Washington in Seattle, waar hij zich concentreerde op schilderkunst en beeldhouwkunst. Hij vervolgde zijn studie aan de Academie voor Schone Kunsten en Vormgeving in Bratislava in schilderkunst en conceptueel ontwerp. Na het ontvangen van de prestigieuze Huygensbeurs schreef hij zich in voor het masterprogramma aan de Design Academy Eindhoven, waar hij in 2006 zijn MFA behaalde. Zijn werk is aangekocht door onder meer het MoMa in New York en Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam.