De nieuwe podcast ‘Ondergedompeld in een nieuwe werkelijkheid’ onderzoekt de impact van technologieën als augmented reality en de metaverse op ons dagelijks leven. De podcast is gemaakt door het Rathenau Instituut, een onafhankelijke denktank over technologie en de samenleving . “Bij elke nieuwe technologie moeten we ons afvragen of het gebruik ervan ons meer menselijk maakt.”
Het wordt steeds urgenter om als samenleving na te denken over nieuwe technologie, waarmee je wordt ondergedompeld in een digitale wereld. Dat concludeert het Rathenau Instituut in de nieuwe podcast Ondergedompeld in een nieuwe werkelijkheid, die 16 maart is gelanceerd Ondergedompeld in een nieuwe werkelijkheid. Rathenau-onderzoeker Wouter Nieuwenhuizen stort zich met Stefan Roolvink in de virtuele wereld van wereld van immersieve technologie als augmented reality en de metaverse. In zes afleveringen komen niet alleen experts aan het woord maar wordt ook verslag gedaan van hoe deze technologieën in de praktijk worden toegepast. Voor de podcast bezocht het duo locaties waar nu al gewerkt wordt met deze technologie. Ze nemen de luisteraar mee naar scholen, musea en een kliniek voor geestelijke gezondheidszorg. Ook praten ze met filosofen, kunstenaars en psychologen over de kansen en risico’s van deze technologie.
“Aan de ene kant zijn immersieve technologieën al ingeburgerd. Denk aan de filters van snapchat die door miljoenen mensen wereldwijd worden gebruikt, en echt niet alleen tieners. Ook de backscreens van Zoom zijn en ruwe vorm van augmented reality, waarmee een digitale laag wordt gelegd over de werkelijkheid, in dit geval de slaapkamer waar je met je laptop zit te werken”, zegt Nieuwenhuizen.
Tegelijkertijd zijn augmented reality of een VR-bril voor veel mensen nog ongrijpbaar. “Nieuw zijn nu nog vooral de vele labels en namen als de metaverse, mixed reality, immersiviteit. Ook nieuw is de enorme instroom van kapitaal in deze technologie, zoals bedrijven als Meta en Microsoft die miljarden investeren. Ook nieuw is de media-aandacht die dat dan weer genereert. Voor de podcast moesten we flink zoeken naar aansprekende voorbeelden van hoe deze nieuwe technologieën nu al in de praktijk gebruikt worden. We zitten eigenlijk in de wachtkamer. maar juist daarom moeten we nu het gesprek voeren over hoe en waarvoor we die technologie gaan inzetten. Of hoe die metaverse eruit moet zien?”
Ah de metaverse… Die nieuwe virtuele wereld waar iedereen het over heeft maar waarvan niemand weet hoe het eruit gaat zien. Wat is jouw definitie?
“Ik zie het in elk geval niet als één virtuele ruimte waar we heen kunnen met een bril op. Daarom voelt de term steeds ongemakkelijker. De metaverse lijkt vooral te staan voor een meer intuïtieve en zintuigelijke manier om het internet te ervaren. Het zal waarschijnlijk ook uit ontelbaar veel plekken bestaan waar we ons op heel veel verschillende manieren kunnen manifesteren, virtueel of juist fysiek. Alleen of juist samen met anderen. Wat wel vast staat is dat het een heel andere beleving van het internet wordt.”
Het bestaande internet is stuk. Maar gelukkig komt er straks een ander internet, waarmee opnieuw kunnen beginnen?
“We hebben voor de podcast inderdaad ook gesproken met Marleen Stikker, directeur van Waag en auteur van het boek Het internet is stuk. Zij is juist heel sceptisch over de metaverse. Het klinkt allemaal heel innovatief en disruptief. Maar volgens haar zijn het nog steeds dezelfde bedrijven en dezelfde marktmechanismen die domineren. Kortom, veel hype maar weinig verandering.”
Deel jij haar zorgen?
“Het is heel goed mogelijk dat Marleen Stikker gelijk krijgt. Voor de grote techbedrijven zijn deze technologieën inderdaad een goudmijn vol nieuwe data. De gebruiker zou dan een passieve consument zijn. Koop dit filter, bezoek deze coole VR-ervaring van Coca Cola. Maar het kan ook anders. We hebben voor de podcast een vmbo-klas bezocht waar leerlingen met virtual reality een eigen wereld konden creëren. Voor sommige kinderen was die wereld roze en paars, anderen bouwden de maan na. Het bleek voor de leerlingen een geweldige nieuwe tool om zich te kunnen uiten. Hun zelfontworpen wereld sloot helemaal aan bij hun eigen fantasie. Vervolgens ontmoetten ze elkaar in deze zelfontworpen digitale ruimtes, waardoor ze nieuwe dingen leren over zichzelf en ook over elkaar. Juist voor toepassingen in het onderwijs is het belangrijk dat we zelf in controle blijven over onze data en ervaringen.”
Kun je naast het onderwijs nog andere sectoren noemen waar immersieve technologieën een maatschappelijke meerwaarde kunnen hebben?
“Ook in de zorg zijn er tal van nuttige toepassingen. Bij EMDR therapie worden cliënten getraind om traumatische herinneringen te verwerken. Door gebruik te maken van virtual reality kan het effect van deze therapie mogelijk sterk worden vergroot. In plaats van één behandeling per week bij een arts, kunnen cliënten thuis met een vr-bril oefenen. Dat zou niet alleen het genezingsproces van de individuele cliënt kunnen versnellen, maar zou ook de wachtlijsten kunnen verkorten, wat weer en grote besparing op de zorg is.”
Wat wordt de tipping point voor de acceptatie van deze immersieve technologieën?
“De introductie van toegankelijke hardware, zoals handzame brillen of misschien wel een heel innovatief apparaat is vaak een aanjager voor nieuwe technologie. Het is altijd makkelijk om terug te kijken naar het verleden en dan een specifiek moment aan te wijzen dat alles anders werd. Nu pas zien we wat de impact van de iPhone is geweest. Hoe het door de manier waarop het we het toestel bedienen met onze hand een andere omgang met apparaten en uiteindelijk ook met internet in gang heeft gezet. Soms zitten zelfs de kenners er helemaal naast. Neem de Google Glass bijvoorbeeld, waarvan veel werd verwacht. Dat werd een grandioze mislukking.”
Anders geformuleerd: wat zal mensen over de streep trekken in het gebruik van immersieve technologieën?
“Ik was zelf het meeste onder de indruk van de installatie Enter New Babylon in IMPAKT, Centre for Media Culture in Utrecht, waarin de fysieke omgeving samenviel met wat je zag op de VR-bril. Voor de VR-ervaring was een installatie gebouwd waarin je zat met een VR bril op. Ik liep in VR naar een fiets toe maar ik liep ook naar een echte fiets op een band. Ik voelde de handvaten en kon trappen… dat voelde als een nieuwe werkelijkheid. Het was echt, en toch niet. Maar dat was een speciale ervaring van zeer professionele VR-makers. Dat is nu nog helemaal niet mogelijk in een thuisomgeving. Al zal dat veranderen met de introductie van bijvoorbeeld sensorische pakken en handschoenen en andere technieken om een lichamelijk en virtuele ervaring te koppelen. Ik denk dat dan het kwartje wel zal vallen bij het grote publiek. Maar immersieve technologie mag ook gewoon leuk zijn, toch?”
FOTO Kim van der Horst
Wat is de specifieke valkuil van deze technologie?
“Dat de ervaringen van mensen sterk worden geïndividualiseerd. De augmented laag over de fysieke werkelijkheid verschilt per persoon en kan zelfs per persoon weer afhangen van de plek of tijdstip. Deze virtuele ervaringen zijn bovendien ook veel sterker dan hoe we nu het internet gebruiken. Het onderscheid tussen de virtuele en de fysieke wereld wordt daardoor steeds minder zichtbaar. Voor de podcast spraken we met Tilo Hartmann, een hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam die al twintig jaar de psychologie van virtual reality onderzoekt. Hij beschrijft dit als “een gevoel van presence”. Dat een ervaring zo echt wordt dat je hersens meegaan in de virtuele realiteit. Dat mensen bijvoorbeeld daadwerkelijk wind in hun gezicht voelen als ze ergens binnen een virtuele boottocht maken. Dat is niet zonder risico.”
Had de podcast dan niet ondergedompeld in nieuwe werkelijkheden – meervoud – moeten heten?
Lachend: “Dat is een oud filosofisch vraagstuk: is mijn werkelijkheid ook jouw werkelijkheid? Ik denk dat deze ontwikkeling al gaande is. Als ik door een stad manoeuvreer met Google map krijg ik waarschijnlijk andere winkels en restaurants aangeboden dan jij. Maar met een smartphone weet je dat wat je op het apparaat ziet een internetbeleving is. Met augmented reality lopen die twee werelden door elkaar. Het onderscheid waar internet stopt en de fysieke wereld begint vervaagt. Is dat erg? Niet per se. Maar het is wel iets waar we ons zeer bewust van moeten zijn. Hoe ver gaan we daarin als samenleving. En hoe behouden we het recht om offline zijn?”
Is er een gedeelde waarde die in dat gesprek als anker kan fungeren?
“Een gesprek dat veel indruk maakte was met filosoof Koert van Mensvoort van het Next Nature Network. Bij elke nieuwe technologie moeten we ons afvragen of het gebruik ervan ons meer menselijk maakt, stelde hij. Ik denk dat immersieve technologieën zeker die potentie hebben. Met een VR-bril kunnen we heel persoonlijk face to face contact hebben met mensen aan de andere kant van de wereld. Hoe waardevol dat kan zijn, hebben we allemaal ervaren tijdens de corona lockdowns.”
Tot slot, de maatschappelijke acceptatie van deze nieuwe technologie staat nog in de kinderschoenen. waarom is deze podcast nu actueel?
“Het is belangrijk om nú te bedenken hoe we publieke waarden, zoals privacy en autonomie, willen waarborgen bij immersieve technologie. We moeten niet wachten totdat het op grote schaal wordt toegepast, dan zijn we te laat. Bij de opkomst van internet en sociale media zagen we net als nu veel enthousiasme over de kansen die de technologie biedt, en die zijn er natuurlijk ook. Maar we moeten voorkomen dat de macht komt te liggen bij een beperkt aantal grote bedrijven of overheden. Met de podcast willen we een breed publiek uitnodigen om na te denken over deze ontwikkelingen. Het gaat ons allemaal aan. We kunnen onze digitale toekomst samen bepalen.”