Op de tentoonstelling ‘Ukraine. People. Courage. Posters’ hangen 48 indringende oorlogsposters uit de Oekraïne. – van politieke memes tot poëtische symboliek. Nu te zien in Design Museum Dedel in Den Haag.
Aan een kustlijn steekt een soldaat zijn rechtervuist met uitgestrekte middelvinger omhoog naar een marineschip op zee. De kleurtekening is een verwijzing naar het ‘go fuck yourself’ dat de Oekraïense soldaten op het Slangeneiland antwoordden op het Russische ultimatum om te capituleren aan het begin van de oorlog. “Iedereen in de Oekraïne kent deze poster. Er is zelfs een postzegel van gemaakt. Mensen stonden ervoor in de rij bij de postkantoren”, zegt Daria Lysenko (30 jaar), curator van de expositie Ukraine. People. Courage. Posters in Design Museum Dedel in Den Haag.
Over welke poster het dragende beeld zou worden van deze expositie over recente oorlogsposters uit haar thuisland, hoefde Lysenko dan ook niet lang na te denken. “Dit beeld is uitgegroeid tot een nieuw nationaal symbool. Het verbeeldt de onverzettelijkheid van de Oekraïners. Het verbindt ze en geeft ze moed. Posters als deze zijn een belangrijke cultuuruiting”, aldus de kunsthistoricus, die voor haar vlucht een jaar geleden werkte als hoofd-pr van het National Museum in Kyiv – “ons Rijksmuseum, zeg maar”. Ze meldde zich bij Design Museum Dedel als vrijwilliger maar ging meteen aan de slag als tentoonstellingsmaker.
Politieke zelfmoord
Voor de tentoonstelling selecteerde Lysenko 48 poasters, gemaakt door twaalf grafisch ontwerpers, kunstenaars, reclamemaker s en illustratoren. “We wilden bekende posters en makers maar ook de minder zichtbare. De expositie moet als geheel een visueel en chronologisch verslag van de oorlog zijn”, licht Lysenko toe. Wijzend op een poster waarop Poetins hoofd in een plas bloed in de vorm van de Oekraïne ligt: “Deze is gemaakt op de dag van de invasie.” Naast het hoofd ligt een revolver, alsof Poetin zichzelf door het hoofd heeft geschoten. De inval is politieke zelfmoord, is de boodschap. “Een soldaat grijpt naar zijn wapen, deze kunstenaar greep meteen naar zijn pen.”
Ook de laatste poster van de expositie lag voor de hand. In een inferno van vlammen is Poetin afgebeeld als een duivelshoofd. The End staat eronder. “Ooit is deze oorlog afgelopen. Deze posters zullen dan het historisch bewijsmateriaal zijn.” Alle posters op Ukraine. People. Courage. Posters worden in de museumwinkel verkocht in een gelimiteerde oplage van honderd stuks met een genummerd certificaat en kosten 100 euro. “We hopen dat de tentoonstelling gaat reizen. Daarvoor hoeven andere musea alleen maar de 48 posters te kopen.” Van de opbrengsten gaat 65 procent naar Healthcare4Ukrain Foundation, 15 procent gaat naar de makers en het resterende bedrag van het museum.
QR-codes
De oorlogsposters zijn ook een manier om het Oekraïense culturele erfgoed te bewaren. Veel afbeeldingen zitten vol historische verwijzingen. “Dit is het gezicht van Taras Schevchenko, onze bekendste dichter uit de negentiende eeuw”, vertelt de curator bij een afbeelding van een bebaarde man met droeve oogopslag. Hij is gekleed in een Oekraïens uniform met geel-blauwe vlag op de mouw. “Iedereen in Oekraïne zal hem meteen herkennen.” De achterliggende boodschap: “Wij laten onze cultuur niet uitwissen.” Bij de posters staan qr-codes naar een website met deze beschrijvingen.
De expositie is aangevuld met een twintigtal Oekraïense filmposters uit de jaren twintig van de vorige eeuw, afkomstig uit de collectie van Design Museum Dedel. “Deze experimentele posterontwerpen voor films uit Amerika en Frankijk behoorden tot de internationale avant-garde. Oekraïne was ook toen een naar buiten gerichte en open samenleving. Totdat deze culturele voorhoede tijdens de Stalinistische zuiveringen werden opgepakt en deporteert.” Met andere woorden: “Het is niet de eerste keer dat Rusland ons wil vernietigen.”
Lady Gaga
De stilistische verschillen tussen de posters zijn groot. Een affiche van een blonde vrouw waarboven in zwierige letters Lady Gaaga staat geschreven oogt als een psychedelische muziekposter uit de sixties. “Het Internationaal Strafhof zit hier in Den Haag, dat in het Oekraïens klinkt als ‘gaaga’. Daarom zijn ook Poetin en zijn kliek van oligarchen afgebeeld. De vrouw heeft een typische Oekraïense bloemenkrans in het haar en meerdere armen, net als de Hindoe god van oorlog en rechtvaardig Kali”, duidt Lysenko de symboliek. Zo zijn er ook posters die juist ogen als een meme, die krachtige plaatjes die zich door hun heldere boodschap razendsnel verspreiden over het internet. Een oorlogschip met de toren van het Kremlin als brug dat verdwijnt in een plas van bloed –het is een ondubbelzinnig verwijzing naar het Russische vlaggenschip Moskva, dat vorig jaar tot zinken werd gebracht.
Andere posters hebben een uitgesproken politieke boodschap, zoals een Europese vlag in blauw-geel van Oekraïne, dat daarbij opzichtig als schild tegen Rusland fungeert. Toch is van propaganda geen sprake, meent Lysenko. “Er zit geen enkele staatsbemoeienis achter. Deze posters zijn gemaakt op eigen initiatief door de kunstenaars en worden door de burgers zelfs verspreid.” Vooral sociale media zijn een belangrijk medium voor de verspreiding. Al circuleren de ontwerpen ook op T-shirts, koffiemokken en sporadische als metersgrote muurschilderingen. “Ze zijn daardoor een accurate weergave van de volksstemming in Oekraïne.”
Het meest aangrijpend zijn de posters waarin het alledaagse leed wordt verbeeld, van kinderen die tussen verwoeste gebouwen spelen tot een afscheid bij een treinraam. Ook daarin schuilt volgens Lysenko de kracht van deze posters. “Ze vertellen de verhalen waarvoor woorden tekort schieten.”
Over Designmuseum Dedel
Design Museum Dedel is het nieuwste designmuseum van Nederland. Het opende eind 2019 als een voortzetting van het Affichemuseum in Hoorn. Met wisselende tentoonstellingen wordt een overzicht gegeven van 150 jaar reclame en grafisch ontwerp aan de hand van affiches maar ook ansichtkaarten en ander drukwerk, bewaarblikken en zelfs tv-commercials. Na een moeizame start door corona is het museum volledig geopend; ook nu te zien is een overzicht van 100 jaar KLM posters. Design Museum Dedel is gevestigd in een 17e-eeuws Rijksmonument aan de Prinsegracht in Den Haag. In het monumentale pand hangt nog veel 19de-eeuws behang. Daarom wordt inmiddels ook actief behang verzameld. Geopend van woensdag t/m zondag van 11-17u.
Ook gepubliceerd in de Volkskrant op 26/2 2023.