Het ministerie van OCW heeft voor de komende drie jaar 9 miljoen euro uitgetrokken voor het programma dat de impact van ontwerpend onderzoek op maatschappelijke opgaven moet versterken, zoals de energietransitie en de woonopgave. Maar wat is dat eigenlijk ‘ontwerpend onderzoek’? En hoe kan dat bijdragen aan maatschappelijke vraagstukken? Dit voorjaar organiseerde de Hogeschool van Amsterdam een Creatieve Krachtsessie, een openbare meet-up voor studenten, docenten, onderzoekers, ontwerpers en maatschappelijke instellingen. Met praktijkvoorbeelden over zorgtoeslagen en schone wijken komen ervaringen met ontwerpend onderzoek van zowel ontwerpers als opdrachtgevers aan bod. “De ontwerpende aanpak is een gezamenlijke zoektocht naar maatschappelijke transities.”

Laag doenvermogen

Veel Rotterdammers met een laag inkomen weten de weg niet in het toeslagenstelsel –hoe kan dat worden verbeterd? Deze vraag kreeg het sociaal-ontwerpbureau Afdeling Buitengewone Zaken (ABZ) voorgelegd door de gemeente Rotterdam. Speciale aandacht moest daarbij uitgaan naar mensen met een “laag doenvermogen”. De eerste stap van ontwerper Jop Japenga van ABZ was gesprek organiseren gaan met de doelgroep. Waarom weten zij de weg niet in het toeslagenstelsel? Hoe kan de aanvraagprocedure worden verbeterd? “De antwoorden daarop vind je alleen in de alledaagse praktijk.” Een uitkomst van deze ontwerpende aanpak van de toeslagendrempel was chunking , het opdelen van de aanvraagprocedure in kleine stapjes. Vervolgens werden deze stappen met heldere sigining ingedeeld in Lezen of Doen. “Interventies die we gaandeweg het project hebben ontwikkeld.”

Japenga is een van de sprekers van de Creatieve Krachtsessie: Ontwerpende aanpak bij maatschappelijke vraagstukken georganiseerd door het Centre of Expertise for Creative innovation (zie kader). Uitgangspunt daarbij is het probleemoplossend vermogen van ontwerpers, architecten en kunstenaars, die bovendien nieuwe toekomsten kunnen verkennen en verbeelden. Overheden en andere publieke instellingen maken nog te weinig gebruik van ontwerpend onderzoek, waarbij ideeën en oplossingen in de praktijk worden ontwikkeld, getest en waar nodig doorontwikkeld. Japenga: “Het is een gezamenlijke zoektocht naar maatschappelijke transities.”

Lees hier meer over de deze castudy: Afdeling Buitengewone Zaken – Toeslagen voor mensen met een laag doenvermogen

Systeemverandering

De potentie van ontwerpend onderzoek is groot. Niet voor niets trok het Ministerie van OCW voor de komende drie jaar 9 miljoen euro uit voor het programma De Publieke Ontwerppraktijk (PONT). Veel maatschappelijke vraagstukken zijn zo complex en systemisch dat er niet één vooraf bedachte oplossing bestaat, zegt Martijn de Waal, lector Civic Interaction Design aan de HvA en een van de samenstellers van het PONT-programma. Ontwerpend onderzoek ziet hij als een aaneenschakeling van small steps. Als voorbeeld verwijst hij naar de aanpak van Afdeling Buitengewone Zaken bij het vereenvoudigen van het toeslagenstelsel. “Een eerlijkere toeslagenverdeling kan vervolgens weer de aanzet zijn tot een grotere systeemverandering.”

Essentieel is daarbij samenwerking van de verschillende stakeholders – ontwerpers én opdrachtgevers, beleidsmakers en burgers, waaronder nadrukkelijk ook niches en minder zichtbare minderheidsgroepen zoals niet-menselijk leven oftewel de natuur. Of zoals De Waal het formuleert: “The whole system must be in the room!” Door deze integrale aanpak waarbij iedereen meedenkt en meedoet wordt een systemische verandering mogelijk. Een voorwaarde is wel dat alle stakeholders hetzelfde doel delen: “De publieke waarde moet centraal staan, niet het eigen personeel of andere belangen.”

Digitale Voordeur

Net als ontwerpend onderzoek zelf blijft ook deze Creatieve Krachtsessie dicht bij de praktijk door case study’s uit te lichten. Trude van Boxtel, CTO van het Innovatieteam van de Gemeente Amsterdam, vertelt over de Digitale Voordeur, een nieuw online portal voor zorghulp. Het eerste prototype is inmiddels positief getest door honderd Amsterdammers. “Het begon met de vraag: wat kunnen we leren van digitale platform als Facebook en big data om zorg te verbeteren?”, blikt Van Boxtel terug. Waarna als eerste alle betrokken partijen werden geïnterviewd. “Maar dan ook alle – van grote zorginstellingen als het AMC en zorgverzekeraars tot huisartsen, jeugdhulpverleners en buurtteams en 300 thuisinterviews met zorgcliënten.” Een specifieke inbreng van ontwerpers was dat ze het Innovatieteam op scherp zetten. “Elke vraag, elk probleem, elke suggestie werd met een open blik bevraagd. Alle vooraannames van zowel de gemeente als zorgprofessionals gingen overboord.”

Vanwege zulke intensieve en soms ook wispelturige processen is er terughoudendheid van overheidsinstellingen, bedrijven en andere opdrachtgevers bij ontwerpend onderzoek. Vaak is er vooraf immers geen helder doel maar wordt dat juist al doende een strategie ontwikkeld, verklaart De Waal. “Dat kan bestuurlijke instellingen afschrikken. Ontwerpend onderzoek is nu eenmaal onzekerheid omarmen.” Bovendien is er bij een ontwerpende aanpak van maatschappelijke vraagstukken vaak geen duidelijk afgebakend einde. “Er moet immers voortdurend worden bijgestuurd. Het is een iteratief proces.” Zelfs een meetbare onderbouwing van het effect van een ontwerpende aanpak is er vaak niet door gebrek aan vaste ijkmomenten of statistische output.

Provocateur en gangmaker

Niet alleen van de opdrachtgever wordt flexibilitieit gevraagd; ook van ontwerpers vervullend een nieuwe rol. “De gangbare definitie van ontwerp is te beperkt, zegt Wina Smeenk, lector Societal Impact Design aan de hogeschool Inholland. “De onderzoekende ontwerpers zijn de projectleiders nieuwe stijl. In hun eentje kunnen ze immers geen enkele verandering realiseren.” De Waal onderscheidt ziet zelfs meerdere rollen voor de ontwerper: “Provocateur, verbeelder, ondernemer, trainer, gangmaker, campaigner enzovoort.”

Een treffende samenvatting van de ontwerpende aanpak geeft Nadia Najibi in het afsluitende debat van de Creatieve Krachtsessie. Als Gebiedsmanager van de Gemeente Amsterdam ontwikkelde zij een programma voor een schoner stadsdeel Nieuw-West. De inbreng van ontwerpers was daarbij onmisbaar. “Door hun open en ongedwongen houding durfden de andere partijen zich ook beter uit te spreken. Zo werd het écht een gedeeld project. Bovendien droegen ze flexibele en creatieve oplossingen aan. Je kunt wel een plan bedenken hoe je de wijk schoon houdt. Maar dan blijkt het op straat toch weer anders te gaan. Dan moet je dus flexibel genoeg zijn om een nieuwe aanpak te ontwikkelen.”

CoECI

_{De Creatieve Krachtsessies zijn kennissessies voor docenten en studenten, onderzoekers, ontwerpers, overheden en publieke organisaties die zich bezighouden met maatschappelijke vraagstukken. Iedereen is welkom om deel te nemen en bij te dragen aan de verkennende discussie. De sessies worden georganiseerd door het Centre of Expertise for Creative innovation (CoECI) het creatieve kennisnetwerk dat kunst, media, technologie en ontwerp inzet voor een duurzame, inclusieve, participatieve en grootstedelijke samenleving. Het CoECI is een initiatief van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten, de Hogeschool van Amsterdam, Inholland en sinds 2019 de Gerrit Rietveld Academie.}