De media krijgen geen genoeg van complotdenkers. Ze staan symbool voor het ondermijnen van de gestructureerde manier waarop we de coronacrisis aanpakken én zijn een dankbare vijand. Covid-19 vormt een abstracte onzichtbare bedreiging. Complotdenkers zijn van vlees en bloed én ze zeggen domme, gevaarlijke dingen. Perfect materiaal voor het creëren van een vijandbeeld.
In de korte documentaire Samenzwevers? van Sunny Bergman, die onlangs verscheen gebeurt dat op subtiele wijze. Lifestyle-trainers en coaches uit de spirituele hoek die twijfelen aan de huidige aanpak van het virus (inclusief vaccinatie) worden er losjes in verband gebracht met extreemrechts. De trend krijgt ook een naam: ‘conspirituality’.
Moderne complottheorieën en technologie zijn innig verbonden. In de uitstekende documentairereeks This is not a Conspiracy (2020) doet filmmaker Kirby Ferguson wat de meeste media nalaten: doorgaan met het stellen van de waarom-vraag tot de kern zichtbaar is. Dat is hem toevertrouwd. Zijn bekendste docu-reeks Everything is a Remix (2010-2012) geldt als een meesterwerk. Bij Ferguson wint de oprechte nieuwsgierigheid het altijd van de neiging om te oordelen. Hij traceert de wortels van de moderne complottheorie terug naar de verlichting. Daar ontstaat ons huidige, dominante wereldbeeld waarin alles op een logische manier is te verklaren en er altijd sprake is van een lineaire oorzaak/gevolg-relatie.
De combinatie van die twee is brandstof voor moderne complottheorieën waarin gebeurtenissen terug worden gebracht tot een keten aan kleinere gebeurtenissen die in zichzelf logisch verklaard kunnen worden, maar aan elkaar geregen leiden tot een theorie die absurd klinkt. Het woord absurd verdient nuance: het gaat om een vergelijking met het dominante gedachtegoed. Daarom is het de schuld geven van tech-bedrijven voor het disfunctioneren van social media geen complottheorie: dat is immers algemeen aanvaard.
Hyperrealiteit en waarom-vragen
Trouwens, het logische en rationale wereldbeeld dat tijdens de verlichting ontstaat, is al meerdere malen hevig bekritiseerd. Filosoof Martin Heidegger noemt het systeem dat uit het wereldbeeld ontstaat ‘het gestel’ en het maakt ons tot slaaf. Theodor Adorno spreekt van ‘het geheel’ en duidt het als alles dat onwaar is. Socioloog Jean Baudrillard gebruikt de term ‘hyperrealiteit’ en daaruit is geen ontsnappen mogelijk. De meest bruikbare analyse is hier echter die van Hanna Arendt. In haar boek The Origins of Totalitarianism (1951) beschrijft zij hoe totalitaire systemen welhaast onmerkbaar ontstaan.
Haar ideeën sijpelen door in de podcast-reeks Complot tegen de Waarheid (2021) van De Standaard. In zes afleveringen schets de Vlaamse krant een genuanceerd beeld van complotdenken. Toch worden de diepere waarom-vragen er enkel gesteld door socioloog Jaron Harambam. Hij onderzoekt samenzweringstheorieën aan de KU Leuven en gaat regelmatig in gesprek met complotdenkers. Iedereen kan een complotdenker worden, meent Harambam. Klopt, maar er zijn wel voorwaarden. Een daarvan is twijfel aan het gangbare discours. Daarom zijn complotdenkers zo belangrijk.
In zijn boek One-dimensional Man (1964) haalt Herbert Marcuse mede-socioloog Walter Benjamin aan: Nur um der Hoffnungslosen willen ist uns die Hoffnung gegeben – alleen diegenen zonder hoop, geven ons hoop. Vrij vertaald: de gemarginaliseerden en geïsoleerden die geen deel (meer) uitmaken van het dominante gedachtegoed wijzen ons op de absurditeit van wat wij zien als normaal.
Door goed te luisteren naar wat complotdenkers tussen de regels door te zeggen hebben, worden wij geconfronteerd met de absurditeit van het systeem waarin we zelf geloven.
En nee, dat is geen pleidooi om de complottheorieën zelf serieus te nemen. Een babybloeddrinkende elite, vloeibare chips in vaccines en een holle aarde zijn absurd. Ze staan echter voor een diepere afwijzing van onze status quo. Door goed te luisteren naar wat complotdenkers tussen de regels door te zeggen hebben, worden wij geconfronteerd met de absurditeit van het systeem waarin we zelf geloven. Dat vinden we uitermate lastig, want het toont ons dat we veel gemeen hebben met de complotwappies die we zo verachten.
De lijn tussen complot en algemeen aanvaarde theorie is soms flinterdun. Het Haagse DROG maakte samen met designbureau Gusmanson en het Social Decision Making Lab van de Universiteit van Cambridge de online-game Go Viral, die in rond de vijf minuten te spelen is. Doel is bewustwording, maar voor de oplettende speler worden de mechanismen die achter nepnieuws en, uiteindelijk, complottheorieën spelenderwijs inzichtelijk.
Advies? Spelen! Geen betere manier om te ervaren dat in ons allemaal een complotdenker schuilt.
Dieper diggen:
Terugkijken van de documentaire Samenzwevers? (2021) van Sunny Bergman: Samenzwevers? – 2Doc.nl
Kijken van This is not a Conspiracy Theorie (2020) van Kirby Ferguson: Thisisnotaconspiracytheory.com
Het luisteren van Complot tegen de Waarheid (2021) van De Standaard kan HIER. .
Teruglijken van Filemon en de Complotten (2021): Filemon en de Complotten gemist? Terugkijken doe je op NPO3.nl
De Coronacrisis en de Grondstroom van Totalitarisme, Een gesprek met Mattias Desmet (2021) van De Nieuwe Wereld. De coronacrisis en de grondstroom van totalitarisme. Een gesprek met Mattias Desmet – YouTube
Plotcast (2021) is wekelijkse podcast over complottheorieën door CMD-studenten van AVANS.
En wie dan nog geen genoeg heeft, de leestips:
- Theodor Adorno – Negative Dialectics (1966)
- Hanna Arendt – The Origins of Totalitarianism (1951)
- Jean Baudrillard – Simulacra and Simulation (1981)
- Herbert Marcuse – One-dimensional Man (1964)
- Jaron Harambam – Contemporary Conspiracy Culture (2020)