Het Italiaanse ontwerpduo Formafantasma wil met verhalende producten willen ze alternatief bieden voor overproductie en consumptisme. “Onze taal, die van schoonheid en verwondering, kunnen mensen op een intuïtieve of emotionele begrijpen.”

De  meubels uit de collectie Ore Streams van ontwerpstudio Formafantasma ogen niet comfortabel. Een minimalistische fauteuil heeft een harde knik in het frame, dat is gemaakt van de witte behuizing van laptops; in de rugleuning is zelfs nog een usb-ingang zichtbaar. In een tafelblad zit een mobiele telefoon, cameraatje en luidsprekertje verstopt. Een stapel van vierkante metalen bekistingen van grote computerservers vormen een grote kast. Van een toetsenbord is een lamparmatuur gemaakt. Het zijn tot in de puntjes gestileerde meubels die tegelijkertijd vervreemding oproepen. Zijn het speelse gebruiksvoorwerpen en zit in de stoel een harddrive? Kun je echt emails checken op dit tafelblad?

Lees ook de preview van Formafantasma op Milan Design Week 2023:

“De meeste digitale apparaten zijn niet meer uit elkaar te halen in losse onderdelen. De enige manier om ze te recyclen is door ze te assembleren in bijvoorbeeld meubels”, is het droge antwoord van ontwerper Simone Farassin (1980), een helft van ontwerpduo Formafantasma. “Achter de digitale wereld, die toch het imago heeft van clean tech, schuilt een wereld van giftige afvalstromen die over de hele wereld worden verhandeld. Met Ore Streams willen wij laten hoe raar het is dat de grondstoffen in deze apparaten, die vaak zeldzaam en kostbaar zijn, niet worden hergebruikt.”

Dutch design

Bij Formafantasma kan achter een intrigerend object een duistere wereld schuilgaan. Niet voor niets betekent deze studionaam zoiets als ‘fantasieverschijning’ in Italiaans. Oftewel: een object dat ergens tussen droom en werkelijkheid staat. Dat is ook precies wat Farassin en zijn levenspartner Andrea Trimarchi (1983) maken. Uitgesproken materiële objecten die niet meteen verraden wat ze zijn maar de fantasie prikkelen. Het ontwerpduo verpakt een felle aanklacht tegen een afstotelijke productieketen in oogstrelend design. “Maar”, verzekert Trimarchi, “het creëren van schoonheid is niet ons primaire doel. Wel moet een ontwerp ook zonder de verhalende context visueel aantrekkelijk zijn.”

Lees de review van het tentoonstellingsontwerp van Formafantasma voor het Rijksmuseum: Kleurrijke ‘Caravaggio Bernini’-expo van Formafantasma in Rijks

In tien jaar tijd heeft Formafantasma zich genesteld in de mondiale designtop. En dat is heus niet alleen omdat ze zulke welbespraakte verfijnde Italiaanse mannen zijn. Kenmerkend voor hun oeuvre is een combinatie van ambachtelijk vakmanschap, industriële technieken en zelfontwikkelde materialen. Daarachter gaan doorwrochte onderzoeken en intelligente concepten schuil, waarmee het duo naadloos aansluit op de kritische, conceptuele traditie van Dutch design. “Niet het geven van antwoorden maar het oproepen van vragen is ons uitgangpunt”, zegt Farrasin. In 2009 studeerden ze af aan de Design  Academy Eindhoven. “We zijn met een gezamenlijk project afgestudeerd als één persoon. Dat vonden ze daar heel raar.” Sindsdien zijn ze onafscheidelijk. Amsterdam is inmiddels verruilt voor Milaan als thuisbasis, met een dependance in Rotterdam. De link met Nederland is diep. Zo was hun eerste solo-expositie Prima Materia in Design Museum Den Bosch in 2015.

MoMa in New York

Het is de mix van diepgang en oogstrelende esthetiek die hun werk geliefd maakt bij zowel vooraanstaande musea als het MoMa in New York en het Stedelijk Museum in Amsterdam als bij exclusieve designlabels als Bulgari en Max Mara  en zelfs een automerk als Lexus, waarvoor ze een kunstzinnige conceptcar ontwikkelden. Ook worden hun fijnzinnige maar barokke installaties opgemerkt door luxemerken. Het duo richt etalages in voor winkelketen Hermès en voor de luxe leerfabrikant Fendi maakten ze een monumentale kroonluchter die niet van zacht kalfsleer maar varkensblaas of ruwe vissenhuiden is vervaardigd. Farrasin: “Wij vinden het geweldig om nieuwe materialen uit te proberen. Daarbij zoeken we de grenzen van dat materiaal op. Wat gebeurt er met leer als je het maximaal uitrekt? Welke nieuwe kwaliteiten krijgt ijzer als het gaat roesten?”

Ook de schaarse consumentenproducten die Formafantasma ontwerpt zijn doorwrocht. Met de exclusieve lampencollectie voor de Italiaanse designlabel Flos gaan ze terug naar de fundamenten van wat licht is. Door een ledlampje achter een sierlijke mozaïek van gekleurd glas te plaatsen, lijkt de lichtbundel uiteen te spatten in het prisma waaruit het feitelijk is opgebouwd. Een hanglamp aan de muur is niets meer dan frêle leren riem die om een ranke hoepel is gespannen en haaks aan de muur hangt als een geometrische sculptuur. Trimarchi: “Deze lampen hebben een graad van vakmanschap en perfectie die wij niet kunnen evenaren ion onze studio. Ook daarom werken wij graag samen met de industrie. Een fabriek beschikt over bijzondere machines en maaktechnieken die ons nieuwe mogelijkheden bieden met die materialen. In die zijn wij heel traditionele productontwerpers. Al zullen we niet zo snel een massaproduct ontwerpen.”

Schimmels en vogels

Uit dezelfde fascinatie voor industriële productie kwam in 2019 ook een diepgravend onderzoek voort naar de mondiale houtproduct. De resultaten werden getoond op de expositie Cambio in de gerenommeerde Serpentine Gallery in Hyde Park in Londen. “Hout is een relatief goedkoop en ruim voorradig materiaal en dat bovendien een aangename uitstraling heeft, zo vinden veel mensen. Maar het is een materiaal dat onmisbaar is voor al het leven op aarde. Daarom hebben wij een ode gemaakt aan hout. Niet met eigen producten maar met collage van bijzondere objecten, een documentairefilm en een boek. Bomen zijn zeer intelligente en genereus. Ze kunnen onderling communiceren en functioneren optimaal als andere levenssoorten als schimmels en vogels van hen profiteren. Daar kunnen wij als mens veel van leren.”

De tot in de puntjes gestileerde expositie laat zich bekijken als één grote installatie waarin bomen en hout worden gevierd. De eerste zaal van de expositie is geheel gevuld met een twintig meter boomstam die in de lengte was verzaagd. “Deze boom is geen levend organisme meer maar ook nog geen product. Het verbeeldt de ongedefinieerde status die wij hebben met deze grondstof. Wij zien de economische en ook duurzame waarde ervan in maar tegelijkertijd springen we zeer onzorgvuldig mee om.” Verderop in de expositie staat onder meer een abstracte boom van gestapelde Ikea-stoelen. “Daarmee verbeelden wij dat een stoel eigenlijk langer mee moet gaan dan de levenscyclus van een boom. Wat bij een stoel van eikenhout betekent dat er minstens 120 jaar op moet worden gezeten. Wat natuurlijk onmogelijk is bij een Ikea product.”

Een mythische oertijd

Historisch onderzoek naar het hoe en waarom van de hedendaagse productieketen is een rode draad in de praktijk van Formafantasma. Soms zijn de uitkomsten realistisch, bijna confronterend. De begeleidende website van Cambio is bijna een blijvende databank met interviews, essays en filosofische verhandelingen over hout als grondstof. Net zo makkelijk resulteert dat onderzoek in pronkstukken vol kunstzinnige symboliek. Wat als aardolie in de vorige eeuw niet was uitgegroeid tot een van de belangrijkste energiebronnen, vraagt het duo zich met de Botanica (2012), een serie van acht vazen, twee koffietafels en een staande lamp. De objecten ogen als verweerde artefacten uit een mythische oertijd en zijn vervaardigd van gemaakt van natuurlijke materialen als boomhars, een zachte ambersteen en shellac, een hard materiaal dat bestaat uit restanten van insecten. “Zonder aardolie ook geen plastic. Misschien zou dit soort ecoplastic van planten en insecten dan wel heel exclusief zijn, in tegenstelling tot synthetisch plastic dat juist als goedkoop en voos wordt gezien.” Dus zijn de vazen van Botanica vervaardigd met fijnzinnig handwerk en voorzien van uitbundige decoraties; aan elke vaas hangt bijvoorbeeld een handgeschreven label van gestikt leer. “Wij vertellen een fictief verhaal dat waar gebeurd zou kunnen zijn.”

Al schrikt het duo niet terug om zich ondubbelzinnig politiek uit te spreken. Met de prachtige serie vloerkleden Migration (2011) waarop trekvogels zijn afgebeeld laat het duo zien dat reizen en vluchten feitelijk heel natuurlijk gedrag is. Een meer directe verwijzing naar verbeelding van het vluchtelingendilemma is Moulding Tradition (2010), een eigentijdse interpretatie van Siciliaans aardewerk dat de late middeleeuwen door Moorse overheersers werd geïntroduceerd. “Deze innovatieve aardewerktechnieken hebben zich vervolgens over heel Europa verspreid. Op ons aardewerk zijn de traditionele geometrische decoraties vervangen door reddingsboeien, naamplaatsjes en andere objecten die herinneren aan de barre zeetocht van Afrikaanse vluchtelingen. Want de moderne nazaten van de Moren verdrinken op de Middellandse Zee of worden opgesloten in kampen en weer uitgezet. Waarom zou immigratie niet ook iets positiefs kunnen zijn?”

Rem Koolhaas

De geopolitieke dimensies van design is ook de rode draad in de masteropleiding GEO-Design aan de Design Academy Eindhoven die Farrasin en Trimarchi hebben ontwikkeld. Het duo vergelijkt de opzet van hun studio met die van het architectenbureau OMA van Rem Koolhaas. “Zij ontwerpen unieke gebouwen maar hebben ook de eigen denktank AMO waarmee ze onderzoek doen naar bijvoorbeeld derdewereldsteden of baanbrekende exposities maken als Countryside: The Future (een grootse manifestatie over de toekomst van het platteland die in 2019 het Guggenheim Museum in New York vulde – red). Natuurlijk heeft  OMA meer dan tweehonderd werknemers en wij amper tien. Maar ook bij ons lopen onderzoek en functionele ontwerpen door elkaar.”

Natuurlijk is de impact die een kleine ontwerpstudio als Formafantasma kan hebben beperkt, erkent Farrasin. “Wij ontwerpers spreken een andere taal dan wetenschappers, politici of activisten. Onze taal, die van schoonheid en verwondering, kunnen mensen op een intuïtieve of emotionele begrijpen. Daarmee bereiken een ander publiek. Voor de research van Cambio interviewden wij bijvoorbeeld een bioloog die uitlegde hoe bomen via hun wortels zeer specifieke informatie uitwisselen over bodemvervuiling en klimaatverandering. Hoe dat precies werkt weten wij nog steeds niet. Maar wij kunnen wel de kracht en vernuft van de samenwerking van bomen in een bos laten zien.”

Naast de culturele kracht van de verbeelding heeft design voor Trimarchi nog een economische waarde. “Wij willen producten ontwerpen die mensen graag willen hebben maar die ook duurzaam zijn vervaardigd en een lange levensloop hebben. Als dat lukt en het product wordt opgepikt, dan denkt een andere fabrikant misschien: ik ga ook op deze manier produceren. Dat is onze verantwoordelijkheid als ontwerper.”