Longread

Bipolair DDW zoekt naar balans tussen AI en eeuwenoude inheemse wijsheden

Dutch Design Week 2024 laveert tussen de allernieuwste technologie en eeuwenoude kennis. Een terugkerend thema is de impact van AI op de samenleving en dat levert geen rooskleurig toekomstbeeld op. Even zorgwekkend  is de staat van klimaat. Of is het uitgerekend de kennis van inheemse volken die de nadere natuurrampen kunnen afwenden?  

IJle computerklanken zweven door de Paterskerk in het centrum van Eindhoven. Het klinkt bij vlagen als Gregoriaanse koorzang maar de piepende en knorrende klanken zijn overduidelijk digitaal. Het muziekstuk wordt uitgevoerd door 24 luidsprekertjes die als een zangkoor staan opgesteld. Op voorgeprogrammeerde momenten brengen ze elk hun individuele klanken voort. CHO1R heet deze installatie van het Groningse ontwerpduo Paul & Albert waarin mens en machine een duet aangaan. De synthetische klanken zijn door kunstmatige intelligentie gegenereerd; de partituur is van een componist van vlees en bloed. CHO1R is een van de honderden presentaties op DDW.

Lees ook deze preview: Prompt-poëzie, mode van zeewier en black joy – vijf opmerkelijke trends op DDW 2024

CHO1RPaul & Albert

De 7.12 minuten durende soundscape begint met een sample van de stem van componist Dick Raaijmakers, die al in de jaren vijftig in Philips-laboratoria pionierde met elektronische muziek. “Uiteraard zal de wereld langzaam overgenomen worden en zullen wij als mens geen rol meer spelen in de creatie van kunst en muziek”, hoor je Raaijmakers zeggen. Dat wil zeggen, zijn synthetische stem die is nagebootst door AI; zelfs de blikkerige klank van een jaren-vijftigopname is perfect geïmiteerd. De hybride installatie CHO1R raakt daarmee een open zenuw van deze negentiende editie van DDW: is kunstmatige intelligentie een vloek of zegen?

Netflix algorimes

Natuurlijk stippen de ruim tweehonderd exposities verspreid over Eindhoven ook prangende kwesties aan als klimaatverandering, een overbelast zorgsysteem en polarisatie. Maar telkens is er één fenomeen dat zowel oplossing als oorzaak is van deze maatschappelijke vraagstukken: kunstmatige intelligentie. Opvallend is wel dat het zelden over AI zelf gaat op DDW. Wat een algoritme is of hoe een beeldgenerator werkt blijft ongewis. Wat is de impact die deze revolutionaire technologie op ons, als individu en als samenleving, dát is wat ontwerpers bezig houdt.

AI creëert een rimpelloze wereld waarin informatie niet alleen op afroep beschikbaar is, maar bovendien is afgestemd op persoonlijke voorkeuren. Jij vraagt, ChatGPT draait een antwoord in elkaar. Zo lijkt het althans, is wat ontwerper Julia Janssen ons voorhoudt met een landschap van alle zevenduizend titels op Netflix. Met vlaggetjes laat ze zien welke daarvan als kijksuggesties voor zichzelf, haar vader en haar oma zijn geselecteerd door de streamingdienst. Schokkend is dat op amper 5 procent van het landschap met vlaggetjes is bedekt. Oftewel, de ondoorzichtige algoritmes beslissen wat we wel en niet te zien krijgen. Nog schokkender is dat Jansens oma een voorkeur blijkt te hebben voor Zuid-Koreaanse horror, ook al weet zelfs oma niet waarom. Zo ontmaskert Janssen met dit project Mapping Oblivion de frictieloze dienstbaarheid van AI als manipulatie.

Mapping Oblivion – Julia Janssen

Virtual humans

In het Klokgebouw op het voormalige Philipsterrein Strijp-S kun je in gesprek gaan met MAI. Dit fictieve personage is met AI gecreëerd door Mindlabs, een samenwerking van onder meer Fontys Academie, Tilburg University en de gemeente Tilburg. Het voelt nog ietwat onwennig, ook voor de chatbot trouwens, maar deze toekomst lijkt onvermijdelijk. Nu al zijn er immers talloze mensen die Ai-programma’s gebruiken als persoonlijk assistent; wel zo leuk als je daar een gezicht bij ziet, toch. Kan zo’n virtual human je helpen bij het kiezen van goede voeding of stimuleren om meer te bewegen? Of is het een verschraling van ons sociale leven? Een eenduidig antwoord op die vragen geeft MAI dan weer niet.

Een aspect van AI dat vaak over het hoofd wordt gezien is de milieu-impact. Zo zijn immense hoeveelheden koelwater nodig voor de servers waarop AI draait. Dit probleem wordt op delicaat verbeeld door het afstudeerproject Landscapes of Intelligence van Elena Marie Dagg aan de Design  Academy Eindhoven. De inktpen van een ouderwetse matrixprinter heeft zij vervangen door een aquarelkwastje. Ernaast staat een grote jerrycan met zwart water, waarmee sierlijke patronen van stippen en strepen worden geprint, of gekwast eigenlijk. Elk patroon verbeeldt precies de hoeveelheid water die nodig is voor een opdracht aan ChatGPT. Onder de matrixprinter ligt een dikke stapel papiervellen – een intrigerend maar ook beangstigend beeld.

Landscapes of Intelligence – Elena Marie Dagg. FOTO: Ronald Smits

Prompten

Kunstmatige intelligentie is niet alleen iets waarover wordt gepraat op DDW maar ook waarméé. Dat gebeurt met prompts of instructies in menselijke taal. Maar is ‘onze’ taal wel toereikend om te communiceren met complexe AI-programma’s? Deze vraag wordt onderzocht door internetplatform The HMM en kunstcentrum MU met de tentoonstelling The Poetics of Prompting. In de installatie Prompt your person bijvoorbeeld kun je een persoon naar keuze omschrijven (een geliefde, een lastige buurman etc) waarna AI ter plekke een beeld van die persoon genereert. De reacties van bezoekers laten zien dat er vaak iets verloren gaat in de vertaling van taal naar beeld, waardoor we steeds creatiever moeten prompten.

Waterverspilling, manipulatie, sociale armoede. Het  is al met al geen rooskleurig beeld van AI op DDW. Een lichtpuntje is wel dat ontwerpers tot grote creatieve hoogte worden uitgedaagd, mits deze technologie wordt ingezet als instrument en niet als eindproducent. Oftewel: zolang we ons niet overgeven aan AI maar als mensheid aan de knoppen blijven draaien, blijft de schade wellicht te overzien.

The Poetics of Prompting, een project van MU en The HMM. FOTO: Boudewijn Bollmann

Inheemse wijsheid

Vanzelfsprekend is er maar één thema dat nog urgenter is dan AI, namelijk klimaatverandering. Opvallend is dat niet de nieuwste kunstmatige intelligentie maar juist eeuwenoude kennis en technieken ons daar de weg kan wijzen, is de suggestie van DDW. Een van de beacons, zoals de DDW-ambassadeurs tegenwoordig heten, is Julia Watson, een Australische landschapskunstenaar die met haar boek LO–TEK Design by radical indiginism pleit een voor herwaardering van de traditionele en lokale wijsheid van inheemse culturen. De afgelopen jaren reisde Watson over de wereld om als een antropoloog oude technieken en filosofieën te bestuderen. Van het bouwen van natuurlijke dammen door native americans tot het bouwen van ‘levende’ bruggen van vergroeide bomen in India – het zijn technieken die door talloze generaties zijn fijn geslepen. Met als vast uitgangspunt: de symbiose tussen mens en natuur.

Lees meer over de lezing van Julia Watson op 7 november in Rotterdam: Inheemse culturen, dansfilm en ‘speculative prototyping’ op live-event Toekomstdenkers #2 in Nieuwe Instituut

“Het potentieel van deze kennis wordt nog steeds niet op waarde geschat”, vertelt Watson op een uitverkochte lezing. De oorzaak: “Racisme, kolonialisme, economische uitbuiting  en globalisering.” De kennis staat bovendien onder druk doordat deze hoofdzakelijk oraal wordt overgedragen. “Daarom heb ik de verhalen en kennis verzameld.” Dat wordt bovendien vastgelegd op de blockchain, zonder het rechtelijk beschermd is. Als een architect of ontwerpers met deze kennis aan de slag wil, zal een deel van de opbrengsten moeten worden afgedragen aan deze inheemse volken.

Julia Watson op veldonderzoek

Design Academy

Met name onder een jonge generatie ontwerpers slaat het LO–TEK-principe aan. Op het BioArt Laboratories vind je talloze voorbeelden van kleinschalige productietechnieken met lokale grondstoffen. De jonge ontwerper Darja Malesic produceert schoenen van maïsbladeren met een eeuwenoude weeftechnieken van Sloveense ambachtslieden. Ontwerper Catinca Tilea verkent hoe het zou zijn als iedereen met eigen organisch afval zou kunnen bouwen – inderdaad, zoals dat op talloze plekken ter wereld al eeuwenlang wordt gedaan. Ook op de Graduation Show van de Design Academy Eindhoven wemelt het van dit design gebaseerd op traditionele technieken en lokale grondstoffen – aardewerk wordt gebakken volgens oud-Siciliaans recept, lokale vlas uit Noord-Frankrijk wordt herontdekt als textiel en zelfs Keltische paganistische rituelen worden toegepast als mindfull experience.

Bij veel van dit ‘heritage design’ kun je je afvragen of de klimaatramp ermee  wordt afgewend. Wat het wel kan is het vuur aanwakkeren voor een noodzakelijke mentaliteitsverandering. Inheemse culturen kunnen ons met hun beproefde wijsheid leren hoe we anders naar het niet-menselijk leven en de aarde kunnen kijken. Want dat gaat AI ons niet leren – zoveel is wel duidelijk op deze bipolaire editie van DDW, die nog geen balans vindt tussen nieuwe technologie en eeuwenoude wijsheden.

Geef een antwoord

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *