De BNO Piet Zwartprijs, de belangrijke oeuvreprijs voor Nederlandse ontwerpers, gaat dit jaar naar grafisch ontwerper Karel Martens (1939). In zijn ruim 60-jarige loopbaan ontwierp hij drukwerk, postzegels, telefoonkaarten en installaties; letters spelen daarin steevast de hoofdrol.

Martens is een meester in het reduceren van functionele informatie tot één compact idee, dat hij vervolgens met mathematische consequentie doorvoert. Met alleen kleur en geometrie bouwt hij speelse visuele werelden die altijd modern zijn én toch tijdloos blijven. Zijn ontwerpen ogen zowel ambachtelijk als digitaal.

Dyslectie en wiskunde

Bij het grote publiek is zijn naam minder bekend. Hij is dan ook niet zo rigide als Wim Crouwel, minder catchy als Gert Dumbar en half zo rebels als Anthon Beeke. Toch hoort zijn naam thuis tussen deze pioniers van het Dutch design. Misschien wel omdat zijn oeuvre een mix is van deze roemrijke tijdgenoten. Hij is een modernist die van orde en regelmaat houdt. Zijn credo lijkt vooral niet te veel ontwerpen. Foto’s en figuratieve illustraties zijn schaars. Zelfs letters en cijfers krijgen abstracte contouren; wat volgens hemzelf te maken heeft met zijn dyslectie. De leesbaarheid – en soms ook de schoonheid – van zijn ontwerpen ontvouwt zich vaak pas na keihard kijken.

Tegelijkertijd is Karel Martens, een geboren Limburger, wars van regels. Hij verstopt kleine verrassingen en ontregelende details in zijn werk. En eigenwijs als hij is, rekt hij de grenzen van het vakgebied graag op. Zo tekent hij 2005 de glazen gevels van de nieuwe vleugel van de Philharmonie in Haarlem; het ontwerp is gebaseerd op een muziekpartituur. Met wiskundigen van de universiteit van Le Havre ontwikkelt hij in 2017 een kleurrijk patroon voor zevenhonderd houten huisjes die samen een schematisch kunstwerk op een Normandische strand vormen. Deze maand nog lanceert hij met het Amsterdamse meubelmerk DUM een serie van tien stoelen bekleed met een grillig maar sierlijk patroon. 

De Werkplaats Typografie

Zijn loopbaan begint in 1961, na zijn afstuderen aan de huidige Artez Academie in Arnhem, toen ook al een vooraanstaande opleiding in grafisch ontwerp. Daar zal hij jarenlang lesgeven en start in 1998 de invloedrijke masteropleiding De Werkplaats Typografie. Daarnaast is hij verbonden aan de Amerikaanse topuniversiteit Yale.  Karel Martens is nog steeds actief, inmiddels als Martens And Martens met zoon Diederik en dochter Klaartje.

Een rots in zijn oeuvre zijn de boekomslagen die hij eind jaren zeventig maakt voor de Socialistische Uitgeverij Nijmegen (SUN). Ondank – of misschien wel dankzij – de beperkingen van inkt en papier componeert Martens even compromisloze als elegante kunstwerkjes. De uitgebeende vormen en sporadische maar stevige kleuren komen aan als visuele vuistslagen. Sinds 1990 kijkt ontwerpend Nederland reikhalzend uit naar elke nieuwe Oase, het highbrow architectuurtijdschrift waarvan hij inmiddels meer dan honderd edities ontwierp.

Dutch Design Awards

Nominatie voor de BNO Piet Zwart Prijs is uitsluitend op voordracht, wat de onbetwiste status van Martens onder vakgenoten bevestigd. De winnaar wordt gekozen door een jury van vijf vooraanstaande ontwerpers. Eerder won hij ook al de H.N. Werkmanprijs, tot 2002 de belangrijkste prijs voor letterontwerp. De Piet Zwartprijs is een initiatief van de BNO; recente winnaars zijn onder meer productontwerper Hella Jongerius, letterontwerper Gerard Unger (overleden in 2018) en informatie-ontwerper Paul Mijksenaar. De prijsuitreiking is onderdeel van de Dutch Design Awards, de belangrijkste prijzen voor actueel ontwerp.

Lees ook: Dit zijn de (waarschijnlijke) winnaars van de Dutch Design Awards 2023