All

De expositie Mapping Modernity in Designmuseum Den Bosch laat zien hoe cartografie onze grip op de wereld vergroot maar ook kan vertroebelen. De meeste kaarten gaan niet over mensen maar landen. Daarom introduceert het boek Free the Map alternatieve kaarten die juist laten zien wat op de reguliere plattegronden juist ontbreekt. Want: “Een neutrale kaart bestaat niet.”

Maar wat alle landkaarten kunnen is je iets in een oogopslag duidelijk maken. Neem de digitale wereldkaart met tijdzones die onlangs was tentoongesteld in het Designmuseum. “Je zou 24 verticale zones verwachten, een voor elk uur van de dag’, zegt Yassine Salihine, de curator van Mapping Modernity. Maar het zijn er wel veertig. Je kunt er zelfs landsgrenzen op herkennen. China zou gezien het enorme grondoppervlak verdeeld moeten zijn opgedeeld in meerdere zones maar het hanteert er slechts één die precies over de landsgrens loop. Op deze wereldkaart zie je niet alleen de tijdzones maar óók hoe tijd is gemanipuleerd met een politiek doel: het verbeelden van eenheid.”

B. Rishel, Just Time Zones, 2013

Schoolkaart

Mapping Modernity bestond uit zo’n 250 historische en actuele landkaarten die zijn gebruikt om grip te krijgen op de gecompliceerde, soms ongrijpbare werkelijkheid. In deze ordening schuilt ook de aantrekkingskracht van landkaarten, beaamt Salahine. Ze maken geografische kenmerken en sociale verschillen in één oogopslag begrijpelijk – veelal op een visueel overdonderende manier. Maar ze zijn dus ook onbetrouwbaar. Bijvoorbeeld door een loopje te nemen met de kosmische ordening van tijd, zoals door China.

W. C. Woodbridge, Moral and Political Chart of the inhabituated World (uit: Modern Atlas on a new plan, to accompany the system of Universal Geography)

Kaarten kunnen zelfs kwaadaardig zijn, zegt Salahine. Als voorbeeld noemt hij een Amerikaanse schoolkaart uit de negentiende eeuw waarop de wereld is ingedeeld in volken met kwalificaties van wild en barbaars tot beschaafd en zelfs verlicht. Dat laatste zijn natuurlijk de Amerikanen en Europeanen. “Deze kaart is een instrument om andere volken te onderdrukken.” Opvallend is daarom dat landsgrenzen ontbreken. “Je moet niet alleen letten op wat je ziet maar ook op wat je niet ziet, namelijk wie heeft de kaart gemaakt en met welk doel.”

Mercatorkaart uit 1569

De meeste kaarten op Mapping Modernity zijn gebaseerd op de Mercatorkaart uit 1569 van de Vlaamse cartograaf Gerardus Mercator. Deze wereldkaart was niet alleen akelig precies voor zijn tijd maar was ook de eerste ‘platte’ afbeelding van de aarde waarbij de meridianen kloppen. Oftewel, New York en Barcelona liggen ongeveer op dezelfde hoogte en afstand tussen de twee steden is realistisch. Ook nieuw: het noorden stond boven. Zelfs de wereldkaart van Google Maps is gebaseerd op deze Mecator-projectie.

Toch geeft ook deze kaart al een vertekend beeld, zegt Henk van Houtum. In zijn recente boek Free the map (in samenwerking en met ontwerp van De Vormforensen) houdt de hoogleraar Politieke Geografie aan de Radboud Universiteit Nijmegen de landkaart kritisch tegen het licht. De Mercatorkaart was hoofzakelijk bedoeld voor navigatie van de zeevloot naar bekende en onbekende – oftewel: nog te veroveren – gebieden. “Mede dankzij deze kaart hebben Europese landen grote delen van de wereld kunnen koloniseren. Europa staat, heel illustratief in het midden, als centrum van de wereld. Deze kaart is een manifestatie van macht.”

Een bijkomende vertekening is dat het Noordelijk halfrond te groot staat afgebeeld. Zo heeft Groenland de omvang van Afrika, terwijl het nauwelijks groter is dan Saudi-Arabië. “Deze kaart is nu al eeuwenlang dominant en heeft bijgedragen aan de scheve verhouding tussen het noordelijke en zuidelijk halfrond.”

Migranten of bommen?

Een moderne kaart die zowel de designcurator als de hoogleraar een doorn in het oog is, is die van de migratie naar EU uit 2015, uitgebracht door het Europese bureau voor kust- en grensbewaking Frontex. “De migratie is verbeeld met dikke invasiepijlen, die vooral gevaar uitstralen”, verduidelijkt Salahine. “De dikte van de pijlen suggereert enorme aantallen mensen tegen wie we ons moeten verdedigen.”

Zelfs de kleurkeuze is vooringenomen, valt Van Houtum bij. “Migranten zijn rood, de kleur van gevaar. Europa is babyblauw, de kleur van onschuld.” De grootste tekortkoming is het ontbreken van het menselijke perspectief. “Wie zijn die migranten? Waarom staan drenkelingen niet op de kaart? Of de pijlen voor bommen die Europa de andere kant opstuurt?” Kortom, deze kaart laat meer weg dan het laat zien. “En wat het wél laat zien is een vertekend beeld.”

Lees ook over de ‘Subjectieve Atlas’ van Annelys de Vet: ‘Subjectieve Atlas van Amsterdam’ brengt ongeziene en ongehoorde stad in kaart

De objectieve kaart bestaat niet, aldus Van Houtum. “Daarvoor is de werkelijkheid te complex. Dat hoeft ook niet trouwens. Het probleem is alleen dat een kaart vaak wel die pretentie heeft en daardoor voor waar wordt gezien. Maar een kaarten belicht de werkelijkheid vanuit een bepaald standpunt, net zoals een schrijver van een verhaal dat doet. Daarom hebben we niet die ‘ene ware’ maar juist nog veel meer kaarten nodig.”

Free the map (uitgeverij nai010). Henk van Houtum ism Vormforensen

Alternatieve kaartsoorten

In Free the map (uitgeverij nai010) geven Henk van Houtum ennDe Vormforensen niet alleen talloze voorbeelden van staatkundige kaarten die een vertekend De landkaart wordtbl ook bevrijd van de dominante staatkundige indeling in landsgrenzen en vervangen door een beeldtaal waarin de mens centraal staat. Daarvoor worden drie alternatieve kaartsoorten geïntroduceerd:

De ‘tegen’-kaart

Een ‘tegen’ kaart ondermijnt de verbeelding van staatkundige dominantie met een alternatieve beeldtaal. Van Houtum: “Op landenkaarten zijn alle grenzen hetzelfde, terwijl er grote verschillen in zijn in beweringsvrijheid, afhankelijk van nationaliteit. Japanners kunnen visumvrij naar bijna alle landen reizen, terwijl Afghanen voor bijna overal een visum nodig hebben. Op deze visumkaart zijn landen als een piramide gerangschikt op een wit vlak, met Japan aan de top. En hoe meer paspoortprivileges, hoe groter het land is afgebeeld.”

Pattern recognition – Reena Saini Kallat (2022)

De ervaringskaart

Bij de ervaringskaart wordt een abstracte afbeelding – bijvoorbeeld pijlen voor migratie – vervangen door persoonlijke verhalen over hoe de werkelijkheid wordt beleefd. “Eeuwenlang vereiste het veel kennis en ook macht om een kaart te maken en te verspreiden. Nu kan iedereen zijn eigen kaart maken en op Instagram zetten. Zo heeft een Syrische migrant een kaart getekend van zijn reis naar de EU. Dat is helemaal geen rechte pijl maar een zigzagroute met tal van obstakels als diefstal en intimidatie maar ook hoop en naastenliefde.”

We are not refugees, we are human. Mustafa Hadj Rasheed, Sarah Bachellerie & Sophie Clair (2017)

De relationele kaart

In plaats van de afbakening van landen of werelddelen kan een kaart juist onderlinge en grensoverschrijdende relaties verduidelijken. Een van de voorbeelden in Van Houtums boek is een kaart van het wereldwijde Facebook-gebruik. “Parallel aan statenvorming kwam een krachtige globalisering op, waarbij landsgrenzen vervagen door handel en verdragen maar ook nieuwe media als Facebook. Dat maakt ook ongelijkheid zichtbaar, je ziet op deze kaart min of meer dezelfde patronen van oost naar west ziet als bij vliegverkeer en zelfs de zeventiende-eeuwse zeevaart.”

The World of Facebook – Paul Butler (2010)