De welvaart wordt steeds oneerlijker verdeeld en de aarde raakt uitgeput. Maar is er wel een alternatief voor het kapitalisme? Ja, zegt grafisch vormgever, uitgever en activist Ivo Schmetz. Daarom lanceert hij Collectief Eigendom, een interactieve webdocu op het snijvlak van innovatieve journalistiek, kunst en activisme. Je vindt er een verzameling van verhalen, films, podcasts en documenten over initiatieven in wonen, zorg, energievoorziening en ook de culturele sector. “Collectief eigendom is veel meer is dan een juridisch constructie. Het gaat over zelfstandigheid, vertrouwen, verbinding, betaalbaarheid, samenwerken en gedeelde verantwoordelijkheid en zorg.”

Wat is collectief eigendom precies? “Het dominante economische systeem is gebaseerd op particulier bezit. Wie geen bezit heeft wordt vaak uitgesloten om mee te doen of mee te beslissen. Maar je kunt natuurlijk bezit ook delen – van grond en vastgoed tot landbouw, natuur, winkels, energie noem maar op. Zo hebben mensen samen een woongebouw gerealiseerd waar ze gezamenlijk eigenaar van zijn. Of ze beheren samen een windmolen. Collectief eigendom is veel meer is dan een juridisch constructie. Het gaat over zelfstandigheid, vertrouwen, verbinding, betaalbaarheid, samenwerken en gedeelde verantwoordelijkheid en zorg. Het is een alternatief voor het doorgedraaide kapitalisme waarbij alles is gebaseerd op bezit, winst en groei.”

Dat klinkt als het aloude Marxistische credo ‘Bezit is diefstal!’. Is collectief eigendom een terugkeer naar het communisme? “Collectief eigendom sluit het hebben van particulier bezit als een huis of auto niet uit, mits dat geen uitsluiting, uitbuiting of vervuiling tot gevolg heeft. Het betekent evenmin dat je alles moet delen en alles samen moet doen. Het biedt juist vrijheid, terwijl het Sovjet-communisme een totalitair systeem was. Een totalitaire staatsvorm waarbij alle macht bij één politieke partij en de overheid lag. Wat juist het tegenovergestelde is van het collectief eigendom, waarbij de burgers het initiatief nemen en de samen de beslissingen maken. Het gaat niet alleen over eigendom maar over samen in de tuin werken. Samen een concert organiseren. Een bioscoop runnen. Dat sociaal kapitaal maakt ons echt gelukkiger. Dat zijn we vergeten in de huidige samenleving, omdat we dat niet in geld kunnen uitdrukken. Niet voor niets is collectief eigendom veel ouder dan het communisme. Het bestond ook al lang voor het kapitalisme. Het woord gemeente is afgeleid van ‘meent’, wat gemeenschappelijke gronden betekent. Collectief bezit dus. Het internationale begrip daarvoor is commons. Dat is in de afgelopen eeuwen langzaam uitgeroeid, onteigend en geprivatiseerd.”

Hoe draagt het onlineplatform Collectief Eigendom bij aan de verwezenlijking van dit ideaal? “Met de webdocu maken we het idee van collectief eigendom tastbaar met allerlei verhalen en ervaringen en de supermooie voorbeelden die ervan bestaan te delen. Zodat iedereen kan zien: hé, er is een werkbaar alternatief voor het kapitalisme. Ieder gesprek dat we hadden leidde weer tot een volgende.  Door al die praktische voorbeelden van hoe mensen zich hebben verenigd, inclusief de bijbehorende statuten en juridische structuren, biedt Collectief Eigendom vervolgens handvatten voor mensen om zelf aan de slag te gaan. Zo kwam ik op het idee van een modulaire webdocu waar bezoekers zelf door door verschillende hoofdstukken kunnen navigeren via tekst, video en audio informatie. Ze kunnen zelf kiezen welke thema’s en voorbeelden ze lezen, bekijken of beluisteren. Want dat is ook het leuke aan collectief eigendom, er is niet één manier maar bij elk initiatief past weer een andere organisatievorm of juridische constructie.”

Hoe ziet dat eruit, een “modulaire webdocu”? “Collectief Eigendom is een mix van verschillende media: tekst, fotografie, audio en video.  Deze zijn gestructureerd rond thema’s als Landbouw, Wonen, Vrijplaatsen en Activisme. In elk thema komen meerdere onderwerpen aan bod, zoals de juridische aspecten, persoonlijke ervaringen en vooral veel praktijkvoorbeelden. Als je meer wilt weten over een specifiek onderwerp, kun je doorklikken naar geschreven interviews, achtergrond teksten en meer dan vijftig uur extra video-interviews. Al dit materiaal is voor iedereen beschikbaar. Mensen kunnen zelfs hun eigen documentaire samenstellen door een afspeellijst van interviews te maken en deze te tonen binnen hun eigen groep. Ik ben gewoon grafisch ontwerper en dit was een droomproject waarin alles samenviel: het ontwerp, de inhoudelijke boodschap en het ontwikkelen van nieuwe skills als interviews doen en schrijven. En het mooie is, de webdocu is zelf ook het collectief eigendom van tientallen vrijwilligers. Er is twee jaar aan gewerkt met ondersteuning van het Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie en het Amsterdams Fonds voor de Kunst. Maar we zijn nog niet klaar. De webdocu wordt voortdurend aangevuld met nieuwe verhalen en voorbeelden. Ook daarom is de opzet modulair.”

Wat kan collectief eigendom bijdragen aan de culturele sector? “De culturele sector is kwetsbaar. Het draait deels op subsidies en het is afwachten wat er de komende vier jaar allemaal afgehakt gaat worden. Met collectief eigendom kan de sector zich daartegen wapenen en de autonomie vergroten. Een voorbeeld: veel kunstenaars en ontwerpers werken vaak gezamenlijk in een huurpand of broedplaats van de gemeente. In plaats daarvan zouden het ze ook samen kunnen kopen. Dat biedt niet alleen zekerheid maar draagt ook bij een solidair netwerk. Dat als iemand even de huur niet kan betalen dat wordt opgevangen door de anderen. Idealiter zit in deze collectieve panden een publieke ruimte voor exposities of gezamenlijke activiteiten als een filmavond of een buurtactiviteit. Want het mooie van samen dingen ondernemen en maken is dat er iets ontstaat dat je zelf niet had kunnen bedenken. Zoals deze webdocu waaraan is meegewerkt door zo’n zestig schrijvers, filmmakers, fotografen, vormgevers, kunstenaars en activisten. Creativiteit floreert bij het delen van kennis en ideeën en dus ook van het delen van bezit.”

De webdocu raakt veel aspecten aan. Zijn er nog specifieke thema’s die jullie nu willen verkennen? “Met name de mogelijkheden voor de kunstwereld willen we verder uitdiepen. De kunstmanifestatie Documenta 15 was door het Indonesische kunstenaarscollectief Ruangrupa gebaseerd op de lumbung, een gemeenschappelijke schuur waar iedere boer het surplus van de oogst heen brengt om te verdelen onder de dorpsgenoten. Kunstcentra Casco in Utrecht en De Appel in Amsterdam experimenteren nu ook met dit collectieve eigendom. Juist in de culturele sector worden maatschappelijke experimenten uitgevoerd, die vervolgens worden overgenomen of mainstream worden.”

Tot slot, hoe verhoudt collectief eigendom zich tot initiatieven die rechten willen toebedelen aan de natuur, zoals de Noordzee?  “Door onze drang naar eigendom wordt vaak vergeten dat er ook nog andere levende wezens op de aarde zijn. Dieren, planten, bomen, bossen, bodem- en zeeleven worden uitgesloten in onze besluitvormingsstructuur. Maar ook niet-levende entiteiten als bergen, rivieren of de lucht kunnen een juridische status krijgen. Voor heel oorspronkelijke stammen in Noord- en Zuid-Amerika of Afrika bestaat het begrip eigendom niet eens. Daar kun je geen grond bezitten. Moderne ideeën als de Zoop, degrowth of het steward ownership zijn daar sterk verwant aan. Collectief eigendom is ook niet de enige oplossing voor alle problemen en zal ook niet altijd, overal en voor iedereen werken. Maar het kan een cruciale rol spelen om de aarde leefbaar te houden voor alle mensen.”

Lees ook de reportage over de Zoop: In de ‘zoöperatie’ geldt: “Wat goed is voor planten en dieren is ook goed voor de mens”